Rośliny kojarzące się z Bożym Narodzeniem: sosna, jodła, wilczomlecz (gwiazda betlejemska), jemioła, ostrokrzew, mak
Wstęp
Polskie tradycje bożonarodzeniowe odznaczają się ogromnym bogactwem. Składa się na to między innymi połączenie dwóch kultur - pogańskiej i chrześcijańskiej.
Rośliny od zawsze były nieodłącznym elementem licznych zwyczajów ludowych i religijnych. Posiadały nie tylko charakter konsumpcyjny czy estetyczny, ale również symboliczny. Dzięki temu, wiele symboli pochodzących z wierzeń pogańskich, przetrwało również w chrześcijańskiej tradycji bożonarodzeniowej. Pod wpływem nowej kultury i wiary, dotychczasowe symbole roślinne w różnym stopniu zmodyfikowały swoje znaczenie i symbolikę. Z czasem granica między tradycjami rozmyła się na tyle, że współcześnie jest niedostrzegalna.
Bez względu na pochodzenie symboliki, rośliny do dziś odgrywają niebagatelna rolę podczas Świąt Bożego Narodzenia.
Mak - rodzaj Papaver L.
Papaver to rodzaj obejmujący zarówno rośliny jednoroczne, jak i dwuletnie oraz byliny.
Wysokość roślin wynosi zazwyczaj od 30 do 120 cm. Cechą charakterystyczną jest owoc - wielonasienna torebka widoczna po przekwitnięciu różnokolorowych kwiatów. Maki zawierają sok mleczny o barwie od białej do żółtej, bogaty w liczne alkaloidy, w tym substancje o działaniu narkotycznym.
W tradycji wigilijnej potrawy z maku mają symboliczny wymiar. Jest to symbol obfitości, bogactwa, płodności i dostatku, ze względu na ogromną liczbę nasion produkowanych przez tę roślinę. Uważano, że podczas Świąt Bożego Narodzenia, wzmaga się aktywność istot nadprzyrodzonych i duchów. Jako ochrona przed nimi używano właśnie maku, który rozsypywano przed wejściem budynków gospodarskich, a z samych makówek robiono talizmany.
Wilczomlecz (gwiazda betlejemska)
Właściwą nazwą gwiazdy betlejemskiej jest wilczomlecz nadobny Euphorbia pulcherrima, ale potocznie nazywamy go też poinsecją czy poinsecją nadobną.
Roślina ta pochodzi z Ameryki Południowej. Za sprawą pierwszego ambasadora Stanów Zjednoczonych w Meksyku, dostała się najpierw do Ameryki Północnej, a następnie do Europy. Swój atrakcyjny wygląd zawdzięcza przysadkom, czyli liściom znajdującym się tuż pod kwiatem. Sam kwiatostan jest natomiast drobny, bezpłatkowy i mało atrakcyjny wizualnie.
W tradycji wigilijnej pełni symbol gwiazdy betlejemskiej wskazującej drogę Mędrcom Wschodu do Betlejem. Interpretacje tego zjawiska są różne, jednak wyjątkowo ciekawą jest hipoteza badacza brytyjskiego C. J. Humphreysa, według którego rolę tę pierwotnie pełniła kometa, która pojawiła się na niebie na przełomie marca i kwietnia roku 5 roku p.n.e. i była widoczna przez ponad 70 dni.
Jak zdradza też jedna z największych kwiaciarni internetowych – Euroflorist – oferujących bożonarodzeniowe kwiaty z dostawą – kwiat gwiazdy betlejemskiej w doniczce jest absolutnym bestsellerem. Pomimo że gwiazdy dostępne są w wielu wariantach kolorystycznych (np. białe, różowe), Polacy wciąż najchętniej sięgają po klasyczną, ponadczasową czerwień.
Jemioła
Jemioła pospolita (Viscum album L.) to zimozielony półpasożyt. Oznacza to, że pasożytując na drzewach, zabiera im jedynie substancje mineralne i wodę, a produkty fotosyntezy produkuje sama, dzięki chlorofilowi zawartemu w jej tkankach.
Jemioła rozprzestrzenia się przy pomocy jemiołuszek i paszkotów - ptaków, które zjadają jej owoce. Występuje powszechnie w całym kraju, na wielu gatunkach drzew liściastych i coraz częściej pojawia się też na drzewach iglastych. Wyjątek stanowią rodzime gatunki dębów, na których nie odnotowano występowania półpasożyta.
Wedle przysłowia „Bez jemioły roczek goły” gałązki jemioły pospolitej wieszało się na Boże Narodzenie pod sufitem, aby przyniosły szczęście i dostatek domownikom. Jemioła używaną była u różnych ludów europejskich do celów religijnych, a także leczniczych. Starożytni uważali jemiołę za „czarodziejską roślinę Persefony”, która miała otwierać wrota do światów podziemnych. Ogromne znaczenie miała też w tradycjach Galów i Germanów. Kapłani ścinali jemiołę po nowiu, a następnie przygotowywali magiczny napój, który miał za zadanie nadawać płodność i leczyć najcięższe przypadki zatruć.
Jodła - rodzaj Abies
Większość przedstawicieli tego rodzaju pochodzi z rejonów o chłodnym i wilgotnym klimacie. Zazwyczaj są to drzewa górskie, wymagające dla dobrego rozwoju dużej wilgotności powietrza i umiarkowanie wilgotnych, świeżych gleb, nie znoszą suszy i upałów.
W naszym klimacie większość gatunków cechuje się małą odpornością na silne mrozy i wiosenne przymrozki. Jodły najpiękniej rosną w miejscach o wilgotnym, korzystnym mikroklimacie, na przykład w okolicach zbiorników wodnych, przy tym zacisznych, osłoniętych od wiatrów (zwłaszcza wschodnich, które są dla nich najbardziej szkodliwe).
W obrzędach bożonarodzeniowych jodła pojawiła się najpierw jako podłaźniczka, szczególnie popularna na terenach wsi małopolskich. Najczęściej były to gałęzie jodły mocowane do belki umieszczonej przy suficie, ozdobione tzw. światami, czyli ozdobami wykonanymi z kolorowych opłatków. Tradycja ta wywodzi się jeszcze z czasów przedchrześcijańskich. Na Słowiańszczyźnie uroczyście wnoszono podłaźniczkę do domu 21 grudnia. Według tradycji, miała ona za zadanie zapewniać dobrobyt mieszkańcom i odpędzać złe duchy.
Sosna - rodzaj Pinus
Pinus obejmuje wiele gatunków od karłowatych krzewów do wysokich i strzelistych drzew, osiągających nawet 70 m wysokości (P. ponderosa). Wewnątrz tego rodzaju, istnieje podział na 3 podrodzaje wyznaczony m. in. ze względu na wewnętrzną budowę igieł i liczbę wiązek przewodzących.
W klimacie umiarkowanym występują przedstawiciele jedynie dwóch podrodzajów - Pinus i Strobus. Do podrodzaju Strobus należy sosna limba, a do Pinus sosna pospolita. Wszystkich przedstawicieli rodzaju łączy jednak charakterystyczny, żywiczny zapach, światłolubność i zimozieloność. Sosny bardzo dobrze znoszą niekorzystne warunki środowiskowe.
Sosna pojawiała się w tradycjach Europy już w czasach pogańskich. Uważano ją wtedy za symbol wierności i miłości, a także wierzono, że wzmacnia ciała zmarłych swoją żywotnością. Stała się symbolem święta zimy, a w tradycji chrześcijańskiej przetrwała jako choinka - drzewko bożonarodzeniowe przystrajane ozdobami.
Ostrokrzew - rodzaj Ilex
Nazwa łacińska pochodzi od zimozielonego gatunku dębu - Quercus ilex L. Na świecie występuje około 400 gatunków tego rodzaju. Występują zarówno odmiany z liśćmi sezonowymi jak i zimozielone.
Najpopularniejszym gatunkiem występującym w Polsce jest ostrokrzew kolczasty Ilex aquifolium. Przybiera zwykle formę wysokiego krzewu, rzadziej drzewa o stożkowej formie o kłujących, zimozielonych liściach i ozdobnych, czerwonych owocach.
Znany już w kulturze Celtów, gdzie był poświęcony bogom światła i obfitości. Według tradycji ludowych, miał za zadanie chronić przed piorunami, dzikimi zwierzętami i mocami nadprzyrodzonymi. Obecnie stanowi częsty motyw ozdób świątecznych i doskonale sprawdza się jako zielona ozdoba balkonów, tarasów, a także stołów wigilijnych.
źródła
- Żmuda A. J. (1919). Rośliny używane w okresie Świąt Bożego Narodzenia. Sylwan, 37(10-12).
- Rotter L. Rośliny–symbole, inspiracje czy pokarm Znaczenie roślin w kulturze ludowej. ZNAK, SYMBOL A RITUÁL V TRADÍCIÁCH A PREJAVOCH ĽUDOVEJ ZBOŽNOSTI, 84.
- Wierzbicka A. (2012). Magia, wierzenia a gwarowe określenia roślin. Rozprawy Komisji Językowej, (58), 363-372.
- Coelho P. Symbolika religijna i cmentarna wybranych roślin.
- Piela A. (2018). Polskie zapomniane frazeologizmy z komponentem mak. Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie 2018, 85.
- Rusek I. E. (2021). „Jedz, laleczko…”, czyli o zaświatowym charakterze niektórych potraw. Bibliotekarz Podlaski, 53(4), 193-206.
- Ostrowska-Knapik A. (2018). WIELKANOCNE I BOŻONARODZENIOWE TRADYCJE ŚLĄSKA CIESZYŃSKIEGO. ZAPOMNIANE CZY KULTYWOWANE?. OSTRAVA 2018, 22, 135.
- Szcześniak K. (2013). Świerk, drzewo proste. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza, 20(2), 183-193.
- Piesta J. (2013). POZOSTAŁOŚCI Z PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKICH WIERZEŃ SŁOWIAŃSKICH W DZISIEJSZEJ POLSKIEJ TRADYCJI LUDOWEJ. Zeszyty Cyrylo-Metodiańskie, (2), 151.
- Wojciechowski M. (1996). SCHUYLER BROWN, The Origirts of Christianity. A Historical Introduction to the New Testament, Oxford University Press, Oxford–New York 1984. Ruch Biblijny i Liturgiczny, 49(3), 207-209.